Terapia schematów na czym polega? Jak rozpoznać i zmienić wzorce

Terapia schematów to integracyjne podejście psychoterapeutyczne, które koncentruje się na rozpoznawaniu i przełamywaniu głęboko zakorzenionych, długotrwałych wzorców myślenia, odczuwania i zachowania, zwanych wczesnymi nieadaptacyjnymi schematami. Schematy te, ukształtowane w dzieciństwie i adolescencji w wyniku niezaspokojonych podstawowych potrzeb emocjonalnych, są powtarzane przez całe życie, prowadząc do znaczącego cierpienia i problemów w relacjach oraz codziennym funkcjonowaniu. Celem terapii jest identyfikacja tych wzorców, zrozumienie ich genezy i praca nad ich zmianą, aby umożliwić pacjentowi życie zgodne z jego wartościami i potrzebami. W kontekście współczesnej psychoterapii, często mówi się również o terapii ACT (Terapia Akceptacji i Zaangażowania), która jako podejście z trzeciej fali terapii poznawczo-behawioralnych, również kładzie nacisk na wartości oraz na elastyczność psychologiczną w radzeniu sobie z trudnymi myślami i emocjami.

Podstawy i Geneza Terapii Schematów

Terapia schematów, opracowana przez Jeffrey’a Younga, stanowi innowacyjne podejście wywodzące się z nurtu poznawczo-behawioralnego (zbliżone do CBT), jednakże integrujące elementy wielu innych szkół terapeutycznych, takich jak terapia psychodynamiczna, teoria przywiązania, gestalt czy terapia skoncentrowana na emocjach. Jej powstanie było odpowiedzią na potrzebę skuteczniejszej pracy z pacjentami cierpiącymi na przewlekłe i złożone problemy psychologiczne, w tym zaburzenia osobowości, które często nie reagowały w pełni na tradycyjne metody poznawczo-behawioralne. Young zauważył, że dla tej grupy pacjentów kluczowe jest dotarcie do głębszych, emocjonalnych warstw problemu, a nie tylko modyfikacja powierzchownych myśli czy zachowań. W podobnym duchu, choć z innymi założeniami, działa terapia ACT (Terapia Akceptacji i Zaangażowania), której twórcą jest Steven Hayes. Można zatem zadać pytanie, czym różni się ACT od CBT, czy też od terapii schematów, skoro wszystkie te nurty wywodzą się z szerszej rodziny terapii behawioralnych?

Koncepcja terapii schematów opiera się na założeniu, że nasze wczesne doświadczenia z opiekunami i środowiskiem mają fundamentalny wpływ na kształtowanie się naszej osobowości i sposobów postrzegania świata. Kiedy podstawowe potrzeby emocjonalne dziecka (takie jak potrzeba bezpieczeństwa, stabilności, miłości, akceptacji, autonomii czy realistycznych granic) nie są konsekwentnie zaspokajane, rozwija ono specyficzne wzorce poznawcze i emocjonalne, które Young nazwał wczesnymi nieadaptacyjnymi schematami. Te schematy, choć w dzieciństwie mogły służyć jako mechanizm przetrwania, w dorosłym życiu stają się źródłem cierpienia, prowadząc do dysfunkcyjnych zachowań i problemów w relacjach, często poprzez unikanie doświadczeń i sztywność w radzeniu sobie z trudnymi myślami i emocjami.

Terapia schematów koncentruje się na identyfikacji tych głęboko zakorzenionych wzorców, zrozumieniu ich genezy i pracy nad ich przełamaniem. Obejmuje to nie tylko modyfikację myśli i zachowań, ale także pracę na poziomie emocjonalnym, pomagając pacjentom doświadczyć i przetworzyć trudne emocje związane z niezaspokojonymi potrzebami z dzieciństwa. Terapeuta w terapii schematów pełni rolę aktywnego i empatycznego przewodnika, często stosując techniki „ograniczonego powtórnego rodzicielstwa”, aby zapewnić pacjentowi to, czego brakowało mu w dzieciństwie, w bezpiecznej i granicznej relacji terapeutycznej. W kontekście innych podejść, warto zastanowić się, jakie są główne techniki terapii ACT i jak terapia akceptacji i zaangażowania (ACT) pomaga radzić sobie z tzw. fuzją z myślami poprzez defuzję, która jest kluczowym ćwiczeniem w rozwijaniu elastyczności psychologicznej. Omówienie roli uważności (Mindfulness) w terapii ACT i jej wpływu na elastyczność psychologiczną jest również fundamentalne.

Wczesne Nieadaptacyjne Schematy: Fundament Problemów

Centralnym elementem terapii schematów jest pojęcie wczesnych nieadaptacyjnych schematów. Są to głęboko zakorzenione, pervasive wzorce dotyczące siebie i świata, składające się z myśli i emocji, doznań fizycznych i wspomnień, które rozwijają się w dzieciństwie lub adolescencji. Czy wiesz, jak umysł ewoluował, by myśleć negatywnie? Te schematy powstają, gdy podstawowe potrzeby emocjonalne dziecka nie są zaspokajane w sposób odpowiedni i konsekwentny. Mogą to być potrzeby takie jak bezpieczne przywiązanie, autonomia, realistyczne granice, swoboda ekspresji emocji czy spontaniczność. Często prowadzą do fuzji z myślami, gdzie osoba nie potrafi odróżnić siebie od swoich myśli.

Te schematy nie są jedynie izolowanymi przekonaniami, ale całościowymi strukturami, które wpływają na sposób, w jaki interpretujemy wydarzenia, reagujemy na innych i doświadczamy siebie. Przykładowo, dziecko, którego potrzeby bezpieczeństwa były zaniedbywane, może rozwinąć schemat „opuszczenia/niestabilności”, co w dorosłości może objawiać się intensywnym lękiem przed porzuceniem, nawet w stabilnych związkach. Inne dziecko, które było nadmiernie krytykowane, może wykształcić schemat „wadliwości/wstydu”, prowadzący do głębokiego poczucia niedoskonałości i unikania bliskości.

Kluczową cechą wczesnych nieadaptacyjnych schematów jest ich trwałość i samopodtrzymujący się charakter. Raz uformowane, stają się swego rodzaju „filtrem”, przez który postrzegamy rzeczywistość, często w sposób zniekształcony, potwierdzający nasze schematyczne przekonania. Ludzie nieświadomie angażują się w zachowania, wybierają relacje lub interpretują zdarzenia w sposób, który utrzymuje i wzmacnia ich schematy, tworząc błędne koło cierpienia. Celem terapii jest uświadomienie sobie tych schematów, zrozumienie ich wpływu i nauka nowych, zdrowszych sposobów reagowania na świat, które nie są już dyktowane przez stare, bolesne wzorce, co zwiększa elastyczność psychologiczną. W terapii ACT, czyli Terapii Akceptacji i Zaangażowania, stawia się na to, aby identyfikować i przepytywać mało pomocne myśli, często poprzez ćwiczenia defuzji.

Pięć Domen Schematów i Ich Przejawy

Jeffrey Young pogrupował wczesne nieadaptacyjne schematy w pięć głównych domen, z których każda odzwierciedla niezaspokojenie konkretnych, fundamentalnych potrzeb emocjonalnych w dzieciństwie. Zrozumienie tych domen pomaga w systematycznym rozpoznawaniu i klasyfikowaniu wzorców pacjenta:

1. Rozłączenie i odrzucenie: Ta domena dotyczy niezaspokojonych potrzeb bezpiecznego przywiązania, stabilności, opieki, miłości i akceptacji. Schematy w tej domenie prowadzą do przekonania, że czyjeś potrzeby emocjonalne nie zostaną zaspokojone przez innych w sposób stabilny lub przewidywalny. Przykładowe schematy to: opuszczenie/niestabilność (lęk przed porzuceniem, utratą bliskości), nieufność/krzywdzenie (przekonanie, że inni zranią, oszukają, upokorzą), deprywacja emocjonalna (przekonanie o braku miłości, wsparcia, empatii), wadliwość/wstyd (poczucie niedoskonałości, że jest się niegodnym miłości) oraz izolacja społeczna/wyobcowanie (poczucie odmienności, niedopasowania do grupy).

2. Upośledzona autonomia i wykonanie: Schematy w tej domenie wynikają z niezaspokojonych potrzeb autonomii, kompetencji i poczucia tożsamości. Osoby z tymi schematami czują się niezdolne do samodzielnego funkcjonowania, osiągania sukcesów lub radzenia sobie w życiu. Przykłady to: zależność/niekompetencja (przekonanie o niezdolności do samodzielnego podejmowania decyzji), podatność na zranienie/chorobę (nadmierny lęk przed katastrofą, chorobą, utratą kontroli, często prowadzący do lęku uogólnionego), uwikłanie/nierozwinięte Ja (nadmierne emocjonalne zaangażowanie w relacje z rodzicami, brak separacji) oraz porażka (poczucie bycia nieudacznikiem, niższość w stosunku do rówieśników).

3. Upośledzone granice: Ta domena odzwierciedla niezaspokojone potrzeby związane z realistycznymi granicami, samokontrolą i orientacją na cele. Schematy te prowadzą do problemów z samokontrolą, dyscypliną, szacunkiem dla praw innych oraz odpowiedzialnością, często przyczyniając się do rozregulowania emocjonalnego. Praca nad skuteczną regulacją emocji jest wtedy jednym z kluczowych celów terapeutycznych. Typowe schematy to: uprawnienia/wielkościowość (przekonanie, że ma się prawo do wszystkiego, ignorowanie zasad i potrzeb innych) oraz brak samokontroli/dyscypliny (trudności z tolerowaniem frustracji, unikanie rutynowych zadań, kompulsywność).

4. Skierowanie na innych: Schematy w tej domenie rozwijają się, gdy potrzeby i uczucia dziecka były w dużej mierze podporządkowane potrzebom i uczuciom innych osób. Charakteryzują się nadmiernym koncentrowaniem się na potrzebach, pragnieniach i uczuciach innych kosztem własnych. Schematy to: podporządkowanie (nadmierne uleganie innym, unikanie konfliktu z lęku przed odrzuceniem), poświęcenie/samoofiarowanie (dobrowolne poświęcanie własnych potrzeb dla dobra innych) oraz poszukiwanie uznania/zdobywanie akceptacji (nadmierna koncentracja na zdobywaniu uwagi, aprobaty i uznania od innych).

5. Nadmierna czujność i zahamowanie: Domena ta wiąże się z niezaspokojonymi potrzebami spontaniczności, zabawy, wyrażania emocji i relaksacji. Schematy w tej domenie prowadzą do tłumienia spontaniczności, sztywności, pesymizmu i nadmiernego unikania doświadczeń. Przykłady to: negatywizm/pesymizm (ciągłe skupienie na negatywnych aspektach życia, oczekiwanie najgorszego, często w postaci uporczywych myśli i emocji), zahamowanie emocjonalne (tłumienie spontanicznych emocji, skłonność do nadmiernej kontroli), nadmierne standardy/nadmierny krytycyzm (przekonanie o konieczności spełniania nierealistycznie wysokich standardów) oraz karanie (przekonanie, że ludzie powinni być surowo karani za błędy).

Style Radzenia Sobie ze Schematami

W obliczu uaktywnienia się nieadaptacyjnych schematów, ludzie rozwijają różne style radzenia sobie, które, choć w danej chwili mogą wydawać się pomocne, w dłuższej perspektywie utrzymują i wzmacniają schematy. W terapii schematów wyróżnia się trzy podstawowe style radzenia sobie. Warto zauważyć, że również terapia ACT oferuje specyficzne techniki i narzędzia rozwijające akceptację.

1. Podtrzymywanie Schematu (Schema Surrender/Overcompliance): Osoba w pełni poddaje się schematowi, akceptując go jako prawdziwy i w konsekwencji zachowuje się w sposób, który go potwierdza. Na przykład, osoba ze schematem „deprywacji emocjonalnej” może wchodzić w relacje z partnerami, którzy są emocjonalnie niedostępni, a następnie biernie akceptować brak wsparcia, potwierdzając swoje przekonanie, że jej potrzeby nigdy nie zostaną zaspokojone. Czuje się bezsilna i nie próbuje aktywnie zmieniać swojej sytuacji, ponieważ wewnętrznie wierzy w prawdziwość schematu. W przeciwieństwie do tego pasywnego poddania, terapia akceptacji i zaangażowania (ACT) proponuje aktywną akceptację.

2. Unikanie Schematu (Schema Avoidance): W tym stylu radzenia sobie, osoba aktywnie unika sytuacji, myśli lub uczuć, które mogłyby uaktywnić bolesny schemat. Może to przybierać formę unikania intymnych relacji, jeśli ma się schemat „opuszczenia”, aby nie doświadczyć potencjalnego porzucenia. Inne formy unikania to kompulsywne zachowania, takie jak objadanie się, nadmierne picie alkoholu, używanie substancji psychoaktywnych, pracoholizm czy nadmierna aktywność, które mają na celu odwrócenie uwagi od bólu emocjonalnego. Unikanie doświadczeń i schematu może również dotyczyć tłumienia myśli i emocji, co prowadzi do psychicznej sztywności i braku kontaktu z własnymi potrzebami, redukując elastyczność psychologiczną. W terapii ACT jednym z ważnych ćwiczeń jest Opuszczanie Kotwicy, czyli technika Mindfulness rozwijająca uważność. Na czym polega opuszczanie kotwicy w terapii ACT?

3. Nadkompensacja Schematu (Schema Overcompensation): Osoba przyjmuje postawę, która jest całkowitym przeciwieństwem schematu, próbując go aktywnie obalić poprzez zachowania pozornie sprzeczne. Na przykład, ktoś ze schematem „wadliwości/wstydu” może stać się perfekcjonistą, nadmiernie krytycznym wobec siebie i innych, lub próbować dominować nad innymi, aby udowodnić swoją wartość. Osoba ze schematem „podporządkowania” może stać się nadmiernie agresywna i kontrolująca, by nigdy więcej nie czuć się podległa. Choć na pierwszy rzut oka nadkompensacja może wydawać się zdrowym sposobem radzenia sobie, często jest ona sztywna, ekstremalna i prowadzi do nowych problemów, ponieważ nie adresuje pierwotnego bólu, lecz jedynie go maskuje.

W terapii schematów kluczowe jest rozpoznanie tych stylów radzenia sobie i zrozumienie, jak one, pomimo początkowych intencji ochrony, ostatecznie utrzymują i wzmacniają nieadaptacyjne schematy. Proces terapeutyczny ma na celu pomóc pacjentowi w elastycznym reagowaniu na schematy, wybieraniu zdrowszych strategii i stopniowym przełamywaniu dysfunkcyjnych wzorców, co jest drogą do rozwijania elastyczności psychologicznej.

Proces Terapeutyczny w Terapii Schematów

1. Faza Oceny i Edukacji: Początkowe sesje poświęcone są gruntownej ocenie historii życia pacjenta, zidentyfikowaniu kluczowych nieadaptacyjnych schematów oraz dominujących stylów radzenia sobie. Terapeuta stosuje kwestionariusze (np. Kwestionariusz Schematów Younga), wywiady kliniczne oraz techniki wizualizacyjne, aby pomóc pacjentowi uświadomić sobie swoje wzorce. Ważnym elementem jest psychoedukacja na temat terapii schematów, wyjaśnienie, czym są schematy i jak wpływają na życie, co buduje motywację do zmiany. W podobny sposób, terapia akceptacji i zaangażowania (ACT) wymaga wprowadzenia do podstawowych zasad i założeń, aby pacjent mógł zrozumieć jej techniki.

2. Faza Doświadczania Emocjonalnego: Ta faza jest kluczowa dla terapii schematów. Pacjent jest zachęcany do ponownego przeżycia trudnych emocji związanych z genezą schematów w dzieciństwie. Odbywa się to często poprzez techniki pracy z wyobrażeniami (imagery rescripting), gdzie pacjent wizualizuje sceny z przeszłości, a następnie „przepisuje” je, zmieniając ich przebieg w swojej wyobraźni, tak aby jego dziecięce potrzeby zostały zaspokojone. Popularna jest również technikę pustego krzesła (chair work), gdzie pacjent odgrywa dialogi między różnymi częściami siebie (np. Dziecko, Wewnętrzny Krytyk, Zdrowy Dorosły), co pomaga w ekspresji stłumionych emocji i rozwijaniu zdrowego głosu. Jakie ćwiczenia stosuje się w ACT, aby osiągnąć podobne cele, na przykład w radzeniu sobie z trudnymi emocjami?

3. Faza Poznawcza: Równolegle z pracą emocjonalną, pacjent uczy się kwestionować i zmieniać myśli i emocje związane ze schematami. Terapeuta pomaga w identyfikacji zniekształceń poznawczych, które podtrzymują schematy, oraz w formułowaniu bardziej realistycznych i zdrowych przekonań. Celem nie jest jedynie intelektualne zaprzeczanie schematom, ale raczej stopniowe budowanie alternatywnych, zdrowych perspektyw, które są w zgodzie z nowymi doświadczeniami emocjonalnymi. W terapii ACT, praca nad oddzieleniem od fuzji z myślami jest kluczowa. Na czym polega defuzja w terapii ACT, wraz z praktycznymi ćwiczeniami jej strategii?

4. Faza Behawioralna i Zmiany Wzorców: W tej fazie pacjent uczy się przerywać dysfunkcyjne wzorce zachowań, które podtrzymują schematy. Obejmuje to eksperymentowanie z nowymi zachowaniami, które są zgodne ze zdrowymi potrzebami i wartościami. Terapeuta pomaga w planowaniu i testowaniu tych nowych zachowań w realnym życiu, co może obejmować naukę asertywności, stawianie granic, dążenie do zdrowych relacji czy podejmowanie wyzwań, które wcześniej były unikane z powodu schematów. Homework, czyli zadania domowe, odgrywają tu istotną rolę, podobnie jak praktyczne ćwiczenia z terapii ACT, które można wdrażać w codziennym życiu. Czy wiesz, co to jest opuszczanie kotwicy w terapii ACT? To jedna z kluczowych technik rozwijających uważność i Mindfulness, o której często pisze Russ Harris w swoich materiałach edukacyjnych, dostarczając praktyczny przewodnik po tej technice.

Relacja Terapeutyczna: W terapiach, takich jak terapia schematów, relacja między terapeutą a pacjentem jest fundamentalna. Terapeuta stosuje technikę „ograniczonego powtórnego rodzicielstwa” (limited reparenting), co oznacza, że w bezpiecznych i profesjonalnych granicach relacji terapeutycznej, zaspokaja te potrzeby emocjonalne pacjenta, które były chronicznie niezaspokojone w dzieciństwie. Dostarcza bezpieczeństwa, empatii, akceptacji, a także stawia realistyczne granice, co pozwala pacjentowi doświadczyć, jak to jest mieć zaspokojone podstawowe potrzeby i budować zdrowy model przywiązania, co w szerszym kontekście psychoterapii, jest również celem w terapii akceptacji i zaangażowania (ACT).

Cały proces ma na celu nie tylko zmniejszenie objawów, ale przede wszystkim trwałą zmianę głębokich struktur osobowości, co prowadzi do większej elastyczności psychologicznej, poprawy samooceny i zdolności do budowania satysfakcjonujących relacji.

Zastosowanie Terapii Schematów i Skuteczność

Terapia schematów jest szczególnie ceniona za swoją skuteczność w pracy z kompleksowymi i chronicznymi problemami psychologicznymi, które często okazują się oporne na inne formy terapii. Wyróżnia się jako jedna z głównych metod leczenia zaburzeń osobowości, w tym szczególnie często w przypadku osobowości borderline, ale także narcystycznej, unikającej, zależnej czy obsesyjno-kompulsywnej. Warto zaznaczyć, że również terapia ACT (Terapia Akceptacji i Zaangażowania) bywa stosowana dla osób z zaburzeniami osobowości, podobnie jak terapia DBT (Dialektyczno-Behawioralna Terapia), która jest silnie ukierunkowana na te problemy. Pacjenci z zaburzeniami osobowości często doświadczają głęboko zakorzenionych, trwałych wzorców myślenia, emocji i zachowań, które doskonale wpisują się w koncepcję nieadaptacyjnych schematów. Czy terapia ACT jest dla każdego, czy tylko dla wybranych grup pacjentów?

• Przewlekłej depresji: zwłaszcza tej, która ma tendencję do nawracania i jest związana z głębokimi, negatywnymi przekonaniami o sobie i świecie.
• Zaburzeń lękowych: w przypadkach, gdy lęk jest głęboko uwarunkowany przez schematy, takie jak podatność na zranienie, porażka czy wadliwość.
• Zaburzeń odżywiania: pomagając w zrozumieniu i zmianie głębokich wzorców związanych z samooceną, kontrolą i obrazem ciała.
• Złożonych problemów relacyjnych: gdy dysfunkcyjne wzorce w związkach są powtarzalne i zakorzenione w dziecięcych doświadczeniach.
• Uzależnień: jako uzupełnienie leczenia, pomagając w identyfikacji i pracy nad schematami leżącymi u podstaw kompulsywnych zachowań.

Niezależnie od terapii schematów, warto zadać sobie pytanie, czy terapia ACT jest skuteczna na lęk i depresję, a także w innych zaburzeniach psychicznych, szczególnie lękowych i nastroju.

Badania nad skutecznością terapii schematów wykazują jej wysoką efektywność, zwłaszcza w długoterminowej perspektywie, w redukcji objawów, poprawie funkcjonowania społecznego i ogólnej jakości życia. Celem terapii schematów nie jest jedynie złagodzenie objawów, ale osiągnięcie głębszej i trwalszej zmiany na poziomie osobowości, co pozwala pacjentom na zbudowanie bardziej satysfakcjonującego życia, zgodnego z ich prawdziwymi wartościami i potrzebami. Jej integracyjny charakter oraz koncentracja na emocjonalnym przetwarzaniu i relacji terapeutycznej sprawiają, że jest to cenne narzędzie w rękach doświadczonych psychoterapeutów, podobnie jak terapia ACT (Akceptacji i Zaangażowania), która również jest uznana za terapię opartą na dowodach. Wiele praktycznych technik i ćwiczeń z terapii ACT, takich jak opuszczanie kotwicy, jest szeroko omawianych w książkach i materiałach edukacyjnych, na przykład autorstwa Russa Harrisa.

Filip Kwiatkowska

Filip Kwiatkowska to doświadczony terapeuta, który z pasją wspiera swoich pacjentów w trudnych momentach życia. Specjalizuje się w psychoterapii, integrując nowoczesne metody terapeutyczne z najnowszymi osiągnięciami naukowymi. Jego podejście opiera się na empatii i zrozumieniu, co pozwala na stworzenie bezpiecznej przestrzeni dla każdego pacjenta. Wierzy w zrównoważony rozwój i ciągłe doskonalenie siebie oraz swojego warsztatu, aby móc oferować innowacyjne i skuteczne wsparcie.